SEBEPSİZ ZENGİNLEŞME

Kısaca tanımlanması gerekirse sebepsiz zenginleşme, kişinin iradesi dışında malvarlığında eksilme meydana gelmesidir. Sebepsiz zenginleşmeyi bu açıdan diğer hukuksal ilişkiler neticesinde meydana gelen borçlardan daha farklı bir kategoride ele almakta fayda vardır. Öncelikle diğer hukuki ilişkilerden doğan ihtilaflarda, tarafların zararlarını tazmin etmesi için kusurlu hareket etmesi veya sözleşme şartlarına uygun davranmaması gerekmektedir. Ancak sebepsiz zenginleşmeden doğan ihtilaflarda herhangi bir sözleşme ve kusur bulunması gerekliliği zorunlu değildir. Ayrıca sebepsiz zenginleşme ancak kişinin malvarlığında bir kayıp doğduğunda meydana gelebilir. Dolayısıyla maddi bir kayıp meydana gelmeden sebepsiz zenginleşme talebinde bulunulamayacaktır.

1- SEBEPSİZ ZENGİNLEŞMENİN KOŞULLARI

Bahsedilen unsurlar dikkate alındığında sebepsiz zenginleşme için gereken koşullar:

• Bir tarafın malvarlığında veya emeğinde azalma meydana gelmelidir. (Burada özellikle malvarlığındaki aktifinde azalma ya da pasifinde artışın yanında, kişinin malvarlığındaki azalmadan kurtulma şeklinde de tecelli edebilir. Son olarak, TBK md. 77’de belirtilen hükümden anlaşılacağı üzere, yalnızca malvarlığında değil, emekte bir azalma meydana gelmesi de karşı taraf için maddi bir kazanç doğuruyorsa bu durumda da sebepsiz zenginleşmenin varlığından bahsedilebilecektir. )

• Zenginleşen kişinin mal varlığında artış meydana gelmesi gerekmektedir.

• Malvarlığında azalma meydana gelen kişinin kaybı ile malvarlığında artış olan kişilerin arasında illiyet bağı bulunması gerekmektedir.

• Hukuka ve ahlaka aykırı bir amacın bulunmaması gerekir. (Bu hüküm ile birlikte yasal olmayan veya toplumsal ahlak kurallarına uymayan kazançlar için alınması hedeflenen bazı şartlı ücretlerin ödenmemesi durumunda ilgili paraların iadesinin temin edilmesinin engellenmesi sağlanmıştır.)

• Haklı bir sebebin bulunmaması gerekmektedir. (Sebepsiz zenginleşmenin tanımından da anlaşılacağı üzere, haklı bir sebebi bulunan malvarlığı değişimleri bu kategoride değerlendirilemeyecektir. Haklı sebebin bulunmaması konusunda 4 adet sebepsiz zenginlik hali sayılabilecektir. Bunlar: Haklı hiçbir sebebin bulunmaması, sebebin geçerli olmaması halleri, sebebin gerçekleşmemesi, sebebin sona ermesi halleridir.)

Belirtilen unsurları kısaca örneklendirmek gerekirse; bir kişinin farkında olmadan yanlış hesaba eft göndererek 3. bir kişinin malvarlığındaki aktifin artışına sebep olması, yine bir kişinin farkında olmadan kendi borcunu değil, başka birisine ait borcu ödemesi durumunda sebepsiz zenginleşmenin unsurları meydana gelmiş olacaktır. İki ortak arasındaki iş paylaşımının ortaklardan birisi tarafından ihlal edilerek diğer ortağa ait olan projenin üzerinde çalışıp kazanç elde etmek de emekte azalma ile meydana gelen sebepsiz zenginleşmeye örnek olarak gösterilebilir.

Sebepsiz zenginleşme hem kişilerin davranışlarından hem de tabiat olaylarından da kaynaklanabilmektedir. Yukarıda bahsedilen örnekler, kişilerin davranışlarından meydana gelen sebepsiz zenginleşme misalleridir. Bunun yanında, fırtına sebebiyle komşunun masasının diğer komşunun balkonuna geçerek onun mülkiyetine dahil olması ise tabiat olaylarından kaynaklanmış olan sebepsiz bir zenginleşme örneği olacaktır.

Zenginleşen taraf yalnızca eline geçen malvarlığı veya emek ile zenginleşmişse buna objektif zenginleşme denmektedir. Ancak, eline geçen malvarlığı veya emek sayesinde ek gelirler de elde etmiş ise, bu durumda sübjektif zenginleşme mevcut olacaktır.

2- BORÇLANILMAMIŞ EDİMİN İFASI

Sebepsiz zenginleşmenin özel bir türü olan borçlanılmamış edimin ifası TBK md. 78’de “Borçlanmadığı halde edimi kendi isteğiyle yerine getiren kimse, bunu ancak, kendisini borçlu sanarak yerine getirdiğini ispat ederse geri isteyebilir. “ şeklinde ifade edilmiştir.

Borçlanılmamış edimin ifasının söz konusu olması için gereken unsurlar:

• İfası gereken bir borcun bulunmaması,

• İfada bulunulmuş olması,

• İfanın (Ödemenin) kendi serbest iradesi ile gerçekleştirilmiş olması,

• İfanın borcun varlığında hataya düşülerek ödenmiş olması,

• İfanın zamanaşımına uğramış bir borç veya ahlaki bir görevin ifası ile ilgili olmaması gerekmektedir.

Borçlanılmamış edimin ifasının sebepsiz zenginleşmenin özel bir hükmü olarak ifade edilmesinin temel sebebi, sebepsiz zenginleşmede sayılan şartlardan haklı bir sebebin bulunmaması hallerinin alt başlıklarından birisini ihtiva etmesinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla burada, en başta geçerli olan bir sözleşme söz konusu olsa da sonradan edimi gerçekleştiren kişinin bilgisi dışında haklı sebebin ortadan kalkması durumu meydana gelmekte bu sebeple sebepsiz zenginleşme durumu ortaya çıkmaktadır.

3- SEBEPSİZ ZENGİNLEŞMENİN HÜKÜM VE SONUÇLARI

Sebepsiz zenginleşen kişinin malvarlığında meydana gelen artışı, ilgili kişiye iade ile yükümlülüğü mevcuttur. Hatta zenginleşen kişi TBK md. 79 hükmü uyarınca, zenginleşmiş olduğu malvarlığı veya emeğin karşılığını iyiniyetli olmaksızın elden çıkarmışsa ya da elden çıkarırken ileride geri vermek zorunda kalabileceğini hesaba katması gerekiyorsa, zenginleşmenin tamamını geri vermekle yükümlüdür. Görüleceği üzere, kanun koyucu zenginleşen kişinin iyiniyetli olması gerektiğini ifade etmektedir.

Sebepsiz zenginleşen kişinin iade yükümlülüğünden kurtulabilmesi için zenginleştiği şeyi elinden çıkarmış olduğunu ispatlaması gerekmektedir. Yukarıda belirtildiği üzere, zenginleşen kişinin, söz konusu şeyin yok olma, harap olma, çalınma, hasara uğrama gibi nedenlerle kendi elinden iyiniyetle çıkmış olduğunu kanıtlaması halinde zenginleşilen şeyin iadesi yükümlülüğü olmayacaktır. Bununla birlikte eğer zenginleşilen şey elden çıkmamış, tüketilip, kullanılarak yok olmuş ise bu durumda zenginleşen kişinin iade yükümlülüğü meydana gelecektir.

TBK md. 117 uyarınca sebepsiz zenginleşmeye konu olan husus para alacağından kaynaklanıyorsa, bu durumda zenginleşen kişi, iadeyi zenginleşmenin gerçekleştiği tarihten itibaren ihtara gerek kalmaksızın talep edebilecektir. Ancak zenginleşen kişi iyiniyetli ise, temerrüde düşürülmesi için temerrüt ihtarlarının yapılması gerekmektedir.

Zenginleşen kişi, zenginleştiği şey için yapmış olduğu zorunlu ve yararlı masrafları iyiniyetli olması halinde talep edebilecektir. Ancak zenginleşen kişinin kötüniyetli hareket ettiği durumda kanun koyucu yalnızca yapılan zorunlu masrafların tazminine cevaz vermektedir. Bunun dışında zenginleşilen şey için gerçekleştirilen lüks masraflar zenginleşen kişinin iyiniyetine bakılmaksızın iade kapsamına girmemektedir.

4- ZAMANAŞIMI

Sebepsiz zenginleşmede zamanaşımı süreleri malvarlığında azalmayı fark eden kişinin azalmayı fark ettiği tarihten itibaren ya da zenginleşen kişiyi öğrendiği tarihten itibaren 2 yıldır. Ancak her halükarda zenginleşmenin gerçekleştiği tarihten itibaren 10 yıllık zamanaşımı süresi mevcuttur.

5- SONUÇ

Sebepsiz zenginleşme, günlük yaşantıda sıkça karşılaşılabilen bir müessesedir. Borçlar Kanunu kapsamında birçok hukuki ve teknik detaya sahip olan konu her ne kadar basit gibi görülse de, yasal destek olmadan takip edilmesi bilhassa yeni usul kuralları kapsamında zarara uğrayan kişi için ek maddi külfetlere sebep olacaktır.

Konuya ilişkin merak ettikleriniz ve sormak istedikleriniz için bize sosyal medya hesaplarımızdan ya da internet sitemizden ulaşabilirsiniz.

Av. Ahmet ÖZDEMİR